Μια ζωή σαν παραμύθι

«Τις παλιές ιστορίες κάθε φορά που τις συλλογίζομαι μου φαίνονται όλο και πιο όμορφες: υπάρχουν ιστορίες που, όπως και πολλοί άνθρωποι, ομορφαίνουν συνέχεια καθώς περνάει ο καιρός...».

Ομορφες πάντα οι ιστορίες του Αντερσεν σταλάζουν ποίηση και χιούμορ στη ζωή μας, γλυκαίνουν την καθημερινότητά μας με το χάδι ενός φτερού κύκνου.

Τα παιδικά χρόνια

Ο Αντερσεν δε γεννήθηκε κύκνος. Γεννήθηκε ασχημόπαπο: πριν από διακόσια χρόνια, στις 2 του Απρίλη, σε μια φτωχογειτονιά της μικρής πόλης Οντενζε της Δανίας.
Καταγόταν από φτωχούς ανθρώπους του λαού. Ο πατέρας του ήταν μπαλωματής, αλλά είχε περάσει τα νιάτα του πολεμώντας με το στρατό του Ναπολέοντα. Ενας στρατιώτης, που γύρισε από το μέτωπο πιο φτωχός από ό,τι όταν είχε ξεκινήσει. Το μόνο που έφερε ήταν κακή υγεία, χιλιάδες ιστορίες απ' τα μέρη που γνώρισε, και ακόμα πιο πολλές απ' τα μέρη που ονειρεύτηκε.
Η ιστορία του πατέρα - στρατιώτη, τα θαύματα της Ανατολής, τα ξωτικά και οι πριγκίπισσες, τα μαγικά λυχνάρια, και μαζί, οι παράξενες διηγήσεις των γιαγιάδων στο φτωχό σοκάκι, κρύφτηκαν σαν θησαυροί στο μυαλό του Αντερσεν. Και γίνανε παραμύθια.
Ο Χανς Κρίστιαν ήταν μόνο 11 χρονώ όταν ο πατέρας του αρρώστησε και πέθανε. Φτωχή και μόνη η μητέρα του αναγκάστηκε να πλένει ρούχα και να ξενοδουλεύει για να τα βγάζει πέρα.
Ο μικρός Αντερσεν ήταν αλλόκοτος και, φυσικά, δυστυχισμένος. Στο σχολείο οι συμμαθητές του τον κοροϊδεύανε, γιατί δεν τους έμοιαζε, οι δάσκαλοι τον μαλώνανε γιατί ήταν ατίθασος, οι γείτονες τον περιφρονούσανε γιατί ήταν άσχημος. Μοναδική του παρηγοριά: να φτιάχνει χάρτινους ηθοποιούς και ν' ανεβάζει έργα στο μικρό κουκλοθέατρο που, κάποτε, είχε μαστορέψει γι' αυτόν ο πατέρας του. Εργα γεμάτα ηρωισμό, φάρσες, φόβο και αγάπη.Η αγάπη θα παίζει πάντα στα παραμύθια του πιο μεγάλο ρόλο από ό,τι στη ζωή του...

Η γοητεία της σκηνής

Και, ξαφνικά, ένα αληθινό θέατρο έρχεται για μια σειρά παραστάσεις στην πόλη. Ηθοποιοί, μουσικοί, τραγουδιστές, διευθυντές, ράφτες, μοδίστρες, κομμωτές, περουκέρηδες, καπελούδες! Ο Αντερσεν, που είναι φίλος με τον ταμία, προμηθεύεται εισιτήριο και είναι ανάμεσα στους τυχερούς θεατές.
Από τότε, το θέατρο γίνεται το πάθος της ζωής του. Η μητέρα του θέλει να τον στείλει παραγιό σε ραφτάδικο, όμως ο Αντερσεν τώρα πια ονειρεύεται να γίνει ηθοποιός, τραγουδιστής. Φεύγει λοιπόν για την Κοπεγχάγη, με τα θέατρα, τις μουσικές, τα σαλόνια, τα μέγαρα, τη λαμπερή πρωτεύουσα, την «Αθήνα του Βορρά» όπως τη λέγανε.
Είναι μόνο 14 χρονώ, ψηλός, λιγνός και άχαρος, σχεδόν αγράμματος, αλλά αποφασισμένος να γίνει σπουδαίος. Στο Βασιλικό Θέατρο της Κοπεγχάγης, όπου ζητάει να τον προσλάβουν, γελάνε και τον διώχνουν.
Αλλά ο Αντερσεν δεν το βάζει κάτω. Ξαναπάει στο θέατρο. Προσπαθεί να γίνει τραγουδιστής. Αλλά είναι στην ηλικία που τα αγόρια γίνονται άντρες και, μετά από λίγο, η όμορφη φωνή του σπάει. Τότε, ο Αντερσεν δοκιμάζει την παλιά του τέχνη. Γράφει θεατρικά έργα και τα υποβάλλει.
Του τα γυρίζουν όλα πίσω. Εν τω μεταξύ, μένει σε ένα άθλιο ανήλιαγο σπίτι, δεν τρώει κάθε μέρα, τα ρούχα του του έχουν μικρύνει, ντρέπεται να βγει στο δρόμο...
Ο καθένας στη θέση του θα τα παράταγε.

Η αρχή του παραμυθιού

Κάθε άλλος θα τα παράταγε. Οχι όμως ο Αντερσεν. Ολα τα παραμύθια της παιδικής του ηλικίας, του λένε να ελπίζει και να αγωνίζεται.
Επιτέλους! Ενας καλόκαρδος Σύμβουλος του Βασιλικού Θεάτρου συγκινείται από το απίστευτο θάρρος αυτού του αγοριού. Το παίρνει κοντά του. Το φιλοξενεί στο σπίτι του, του χαρίζει τη φιλία του, το στέλνει στο σχολείο, ύστερα στο Πανεπιστήμιο!
Ο Αντερσεν είναι πια ένας μορφωμένος νέος που γράφει και δημοσιεύει, ταξιδεύει και γνωρίζει τον κόσμο. Από τα 1833, θα κάνει 29 ταξίδια στο εξωτερικό σε μια εποχή που δεν υπήρχαν αεροπλάνα και τρένα εξπρές, συχνά δεν υπήρχαν ούτε καν δρόμοι, ενώ υπήρχαν κλέφτες, ληστές και κατεργάρηδες κάθε λογής...
Ωστόσο, ο Αντερσεν δε δειλιάζει να ταξιδέψει και είναι ευτυχισμένος όταν γνωρίζει νέους τόπους, άλλους λαούς, άγνωστους πολιτισμούς... Πηγαίνει στο Παρίσι, στην Αγγλία στη Γερμανία, στη Σουηδία, στην Πορτογαλία, στην Ισπανία, στην Ιταλία... Πηγαίνει στην Ελλάδα, στην Τουρκία, στην Ανατολή. Γράφει έργα που θα ενθουσιάσουν το κοινό: «Ο Αυτοσχεδιαστής», «Το Παζάρι του Ποιητή»...
«Μια παράξενη αίσθηση, χαρά μαζί και φόβος, πλημμυρίζουν την ψυχή μου κάθε φορά που το πνεύμα μου βάζει την πένα μου να γράψει για ξένους λαούς».

Σ' ένα ταξίδι του στην Ελλάδα, γιορτάζει την ημέρα των γενεθλίων του πάνω στην Ακρόπολη! Υστερα επισκέπτεται το παλάτι, προσκαλεσμένος από το βασιλιά, τον Οθωνα.
Ο Αντερσεν που γεννήθηκε και μεγάλωσε μέσα στη φτώχεια, κάνει τώρα παρέα με πρίγκιπες και βασιλιάδες. Ομως ούτε συμπαθεί ούτε κολακεύει τους ευγενείς!.. Ισα ίσα. Δε χάνει ευκαιρία να τους ειρωνευτεί και να κοροϊδέψει την κουταμάρα τους. Πόσο ειρωνικά μέσα στα παραμύθια του αναφέρεται στη μεγαλομανία τους και στην κουταμάρα τους.

Η αρχή της δόξας

Στα 1835, δηλαδή πριν από 170 χρόνια ακριβώς, κυκλοφορεί η πρώτη συλλογή με παραμύθια του Αντερσεν: «ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ».
Δεν ήταν μεγάλο, χοντρό, εικονογραφημένο, πολύχρωμο κι εντυπωσιακό βιβλίο... Ηταν ένα μικρό, φτηνό βιβλίο με λίγα παραμύθια.
«Αν τα μυθιστορήματά σου σε κάνανε διάσημο, τα παραμύθια σου θα σε κάνουν αθάνατο», του είπε ένας φίλος του (ο εφευρέτης του ηλεκτρομαγνητισμού Ερστεντ).
Ηταν τα λουλούδια που είχαν ανθίσει από κείνους τους σπόρους των παιδικών του χρόνων, οι θησαυροί της μνήμης του, τα φτερά των ονείρων του.

«Οι μνήμες φωλιάζουν μέσα στη σκέψη σαν σπόροι. Αρκεί ένα αγέρι, μια ηλιαχτίδα, μια σταγόνα πίκρας και γίνονται λουλούδια!».
Από τότε ο Αντερσεν γράφει αδιάκοπα παραμύθια.
Αρχικά, ξαναγράφει με τον δικό του τρόπο τις παλιές λαϊκές αφηγήσεις που είχε ακούσει. Και τις μεταμορφώνει. Με απαράμιλλη μαεστρία μεταφέρει τις παραμυθένιες καταστάσεις στην επικαιρότητα, σατιρίζει, διασκευάζει διασκεδάζοντας! «Τα καινούρια ρούχα του βασιλιά», «Ο μαγικός αναπτήρας», «Η πριγκίπισσα πάνω στο μπιζέλι», «Ο μεγάλος Κλάους και ο μικρός Κλάους»...
Λίγο λίγο αφήνει τα παλιά ακούσματα και σκύβει μέσα του. Και γράφει τα ολοδικά του παραμύθια. Παραμύθια για την Αλήθεια, την Καλοσύνη και την Ομορφιά. Παραμύθια για μικρούς και για μεγάλους. Παραμύθια που κάνουν τα παιδιά να χαίρονται και τους μεγάλους να συλλογιούνται.
«Το Ασχημόπαπο», «Η Τοσοδούλα», «Το κοριτσάκι με τα σπίρτα», «Η κόρη του βασιλιά του βάλτου», «Η βασίλισσα του χιονιού», «Ο γενναίος μολυβένιος στρατιώτης», «Το Αηδόνι», «Η μικρή γοργόνα» είναι μερικά από τα πιο αγαπημένα ανάμεσα στα πάνω από 150 παραμύθια του.

Μοναχικό αηδόνι

«Η ζωή μου» έλεγε ο Αντερσεν «είναι σαν παραμύθι. Τόσο πλούσια, τόσο ευτυχισμένη».
Μόνο που από το παραμύθι της ζωής του λείπει η Πριγκίπισσα... Οχι πως δεν τη συνάντησε.
«Ηταν το πιο γοητευτικό πλάσμα που είχε δει ποτέ... Το δέρμα της καθαρό και απαλό σαν ροδοπέταλο, οι βλεφαρίδες της μακριές και κατάμαυρες, τα μάτια της βαθυγάλαζα με ανταύγειες από αμέθυστο...».
Τρεις φορές ερωτεύτηκε, αλλά ούτε μια φορά δεν μπόρεσε να κερδίσει την αγάπη. Κι έτσι ποτέ δεν παντρεύτηκε, ποτέ δεν έκανε σπιτικό και παιδιά, αυτός, που έφτιαξε τόσα παραμύθια για χάρη τους...
Ωστόσο, ο Αντερσεν ξέρει πάντα να διώχνει τη μελαγχολία με το χαμόγελο. Γιατί ο Αντερσεν δεν είναι μόνο σαν το Κοριτσάκι με τα Σπίρτα ή σαν τον Γενναίο Μολυβένιο Στρατιώτη. Είναι και σαν το Ασχημόπαπο και σαν την Τοσοδούλα. Ενας ποιητής που αγαπάει τη ζωή, γεμάτος λεπτό χιούμορ, διεισδυτική ματιά, γνώση της ανθρώπινης ψυχής και πάντα έτοιμος να κοροϊδέψει την ανοησία, να γελοιοποιήσει την ευτέλεια, να καταγγείλει τη βαρβαρότητα.

Ο κύκνος ως παπάκι

Διακόσια χρόνια τώρα, ο Αντερσεν συντροφεύει τις σκέψεις μας, αν και τώρα, όλο και λιγότερο, τον διαβάζουν. Τα περισσότερα παιδιά σήμερα ξέρουν τις ιστορίες του από τα κινούμενα σχέδια...
Τα τρυφερά αηδόνια του έχουν γίνει μηχανικά,
η χάρη της φαντασίας του έχει μεταλλαχτεί σε
αμερικανο-γιαπωνέζικο λάιφ στάιλ.
Αλλά αυτό που κάνει τον Αντερσεν μεγάλο δεν είναι η πλοκή των παραμυθιών του και η περιγραφή των χαρακτήρων. Είναι ο τρόπος που γράφει, η συνωμοσία που δημιουργεί πίσω από τις γραμμές, είναι το ύφος των ηρώων του, οι εκφράσεις τους, τα κρυμμένα και φανερά πάθη τους, η αγωνία τους και η αλήθεια που ξεπηδάει από τις σκέψεις τους. Είναι η ατμόσφαιρα του μύθου που γεννιέται ανάμεσα στο φανταστικό και στο καθημερινό, στην ειρωνεία και την τρυφερότητα.
Ο Αντερσεν είναι ποιητής. Είναι δηλαδή, λόγος και στοχασμός. Πάντα σε εγρήγορση, ποτέ σε συμβιβασμό. Σαν τη μικρή γοργόνα κι αυτός, κερδίζει ένα κομματάκι αθανασίας κάθε φορά που ένα παιδί, ή κι ένας μεγάλος, αγωνίζεται για την Αλήθεια, την Καλοσύνη και την Ομορφιά.
Στα φετινά διακόσια χρόνια από τη γέννησή του, αυτό που μπορούν να κάνουν τα παιδιά για τον αγαπημένο τους παραμυθά είναι να σκύβουν πάνω από τις όμορφες σελίδες με τις ιστορίες του και να αφήνονται στη γοητεία των μαγικών κόσμων του, παρέα με τους χάρτινους ήρωες στους δαντελένιους κήπους.

Της Ζωής ΒΑΛΑΣΗ*
Η Δρ. Ζωή Βαλάση είναι συγγραφέας -κριτικός